Ένα δημοσίευμα του New Yorker από το 2021 που κυκλοφορεί πάλι στα αρχαιοφιλικά γκρουπ και αναφέρεται στον Ιερό Λόχο των Θηβαίων ως μια ομάδα 150 ζευγαριών εραστών, αφηγείται μόνο μια πλευρά της ιστορίας του θρυλικού στρατιωτικού σώματος. Το σημείωμα στον New Yorker υπογράφει ο πασίγνωστος και στην Ελλάδα συγγραφέας και μεταφραστής Daniel Mendelsohn. Αλλά και πάλι πρόσφατα, στις αρχές Ιουνίου, η στήλη ιστορίας της Washington Post δημοσίευσε  άρθρο της Ainsley Hawthorn για το θέμα του «Λόχου των Εραστών», ένα κείμενο που με τις βεβαιότητες του δείχνει πρόθυμο να υπηρετήσει περισσότερο το θρύλο παρά την ιστορία.

Είναι συναρπαστικό ότι ο Ιερός Λόχος αναδείχθηκε, από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα ακόμα, ως το παράδειγμα, το exemplum, της ανδρείας που τροφοδοτείται από την εξιδανικευμένη, με ερωτικό συμφραζόμενο, σχέση δύο ανδρών ενώ στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα επιστρέφει για να συνδεθεί πάλι με την ιστορία του Ελληνικού Στρατού, πάλι ως σύμβολο ακατάβλητης ανδρείας αλλά αυτή τη φορά ως υπόδειγμα ετεροκανονικού ανδρισμού, ως η απόλυτη «στρεϊτίλα», για να το θέσουμε με τους όρους της ποπ κουλτούρας.

Υπάρχει ιστορική αλήθεια στο θρύλο;
Είναι περίπλοκο.

Σε αυτό το σημείωμα συμπυκνώνω όσα έχω διαβάσει κατά καιρούς στο πλαίσιο μιας πολυετούς σχέσης μου με τον Πλούταρχο-βασικώς διαβάζοντας τον ίδιο τον Πλούταρχο, όσα διάβασα και έμαθα από την -ειλικρινά δεν βρίσκω τα λόγια- αριστουργηματική έκθεση που διοργάνωσε πριν από λίγους μήνες το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: «Χαιρώνεια- 2 Αυγούστου 338 π.Χ- Μια ημέρα που άλλαξε τον Κόσμο», τον συνοδευτικό στον κατάλογο της έκθεσης τόμο των αρχαιολογικών και ιστορικών δοκιμίων που είναι διαθέσιμο ως ebook από το eshop του Μουσείου αλλά και το άρτι εκδοθέν βιβλίο του ιστορικού Τάσου Σακελλαρόπουλου

«Ειρήνη, Πόλεμος, Πολιτική, Συνομωσίες. Οι Έλληνες Αξιωματικοί 1935-1945» (ΠΑΤΑΚΗΣ).

Πάμε λοιπόν.

 

Η φωτογραφία του σχεδίου αυτού σε κάποιους θα φανεί οικεία. Την είδαμε στην έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Είναι η σχεδιαστική αναπαράσταση του πολυανδρίου (μαζικού τάφου) των Θηβαίων του μέχρι τότε αήττητου Ιερού Λόχου που πολέμησε στη μάχη της Χαιρώνειας βασισμένη στα ανασκαφικά δεδομένα. Αυτό είναι το σχέδιο που δημοσίευσε το 2021 ο New Yorker και σχολιάζει ο Μέντελσον και κυκλοφορεί μέχρι και σήμερα στο διαδίκτυο.

Για τον Ιερό Λόχο μας μιλάει ο Πλούταρχος  στους «Βίους Παράλληλους», στο βιβλίο που αφηγείται τις ζωές του Θηβαίου Πελοπίδα (410 – 364 π.Χ) στρατηγού και από τους πρώτους διοικητές (μαζί με τον Επαμεινώνδα) του Ιερού Λόχου και του Ρωμαίου Μάρκου Κλαύδιου Μάρκελλου (270 – 208 π.Χ)  πέντε φορές εκλεγμένου Ύπατου και βέβαια Στρατηγού που για τις επιτυχίες του στους πολέμους της Ρώμης, έλαβε το μεγαλύτερο παράσημο του ρωμαϊκού στρατού, το περίφημο spolia opima. Κοινό χαρακτηριστικό και τον δύο: η ορμητική ανδρεία.

Μόνο μια επισήμανση για την κατανόηση της πηγής. Στους «Βίους» ο Πλούταρχος προειδοποιεί τον αναγνώστη: «Δεν γράφω ιστορία. Εμένα, με ενδιαφέρουν οι χαρακτήρες και το ήθος των πρωταγωνιστών της».

Ας επιστρέψουμε στο σχέδιο της φωτογραφίας που απεικονίζει τους σκελετούς των πολεμιστών όπως βρέθηκαν στη Χαιρώνεια, κατά την ανασκαφή του πολυανδρίου του Ιερού Λόχου που έλαβε μέρος στη μάχη και εξολοθρεύθηκε μέχρι τον τελευταίο από τους Μακεδόνες. Την ανασκαφή του πολυανδρίου διεξήγαγε ο Παναγιώτης Σταματάκης, τον Μάιο του 1880. Κανονικά εδώ θα έπρεπε να κάνω μια παύση και να πω δυο λόγια για τον Σταματάκο, ένα θρύλο της ελληνικής Αρχαιολογίας, όμως αυτά θα τα διαβάσετε στο υπέροχο βιβλίο των δοκιμίων όπου μέσα σε όλα υπάρχει και αυτό του Thierry Lucas από το Université Picardie Jules Vernes που αναλύει διεξοδικά το θέμα της ερωτικής σχέσης των ανδρών του Ιερού Λόχου.

Ο Lucas χωρίζει τις αρχαίες πηγές για τον Ιερό Λόχο σε αυτές που αναφέρονται κυρίως στα πολεμικά κατορθώματα του και τις μεταγενέστερες που ασχολούνται κυρίως με το θρύλο του ομοερωτική χαρακτήρα του σώματος.

Στη μέση βρίσκεται ο Πλούταρχος που αναφέρεται και στα δύο, και στην πολεμική του δράση και στον ομοερωτικό δεσμό των μελών του και είναι η εκτενέστερη πηγή μας για τον ΙΛ. Θυμίζω ότι ο Πλούταρχος ήταν από τη Χαιρώνεια και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εκεί, είχε υπηρετήσει ως άρχων της πόλης και βέβαια ήταν και ιερέας του Δελφικού Ιερού, επιφορτισμένος με το να ερμηνεύει του χρησμούς του Απόλλωνα.

Ο θρύλος του «Λόχου των Εραστών» εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 4ο π.Χ. αιώνα, στον Πλάτωνα και την ουτοπική του «Πολιτεία» αλλά πήρε υπόσταση στους πρώτους ρωμαϊκούς χρόνους, τον 2ο μ.Χ αιώνα, την περίοδο που ο πλατωνισμός αναβιώνει και διαδίδεται από διάφορους συγγραφείς της εποχής με πιο γνωστό από όλους τον Αθήναιο ο οποίος στο 13ο βιβλίο των «Δειπνοσοφιστών», τον περίφημο «Ερωτικό» του, αναφέρεται εκτενώς και στον Λόχο των Εραστών.

Η ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα αναγνωριζόταν ως «κανονικότητα» μόνο στο πλαίσιο της σχέσης αγοριών ( των ερώμενων) και ενηλίκων ανδρών που είχαν το ρόλο του μέντορα τους, (των εραστών). Για τις σχέσεις ενηλίκων ανδρών τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Παρόλα αυτά, όμως ο Πλούταρχος, στον δικό του «Ερωτικό» αναφέρει ότι η ομοφυλοφιλία μεταξύ ενηλίκων ανδρών σε κάποιες πόλεις, με εξέχουσα τη Θήβα, ήταν αποδεκτή. Αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα τον θρυλούμενο ως συνιδρυτή του σώματος του Ιερού Λόχου, τον Επαμεινώνδα, κατονομάζοντας δύο εραστές του πολεμιστές στο Λόχο ενώ αναφέρει ακόμα ότι και ο ίδιος ο Φίλιππος ο Β’, όταν ήταν αιχμάλωτος στη Θήβα, είχε και εκείνος μέντορα-εραστή.

Εδώ είναι που η έρευνα παίρνει κι άλλο δρόμο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο όταν ο ερώμενος κατατάσσεται στο στρατό της Θήβας, παίρνει δώρο από τον εραστή του μια πανοπλία κι αυτό, σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς πρέπει να το εκλάβουμε ως τέλος της μεταξύ τους σχέσης και όχι ως την αρχή της μέσα στα σώματα των στρατιωτών. Ο Πελοπίδας πάντως, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, είχε γυναίκα και τρία παιδιά.

Η εξιδανικευμένη ιδέα ότι τα μέλη μιας πολιτείας και κυρίως ενός στρατιωτικού σώματος συνδέονται με βαθιές σχέσεις φιλίας, με όρους ερωτικούς δηλαδή ακατάλυτους και είναι αυτή τους η σχέση που τους κάνει ατρόμητους πολεμιστές ήταν πολύ ελκυστική.

Όμως από τον έρωτα μέχρι το σεξ υπάρχει κάποια απόσταση. Ο Lucas αφού αναλύει διεξοδικά και σαφώς τα δεδομένα καταλήγει ότι δεν υπάρχουν ιστορικές ή αρχαιολογικές αποδείξεις που να τεκμηριώνουν ότι οι Ιερολοχίτες εκτός από ισχυρούς δεσμούς φιλίας και αφοσίωσης ήταν και ομόκλινοι.
Δεν ξέρω όμως πως θα μπορούσαν να υπάρχουν τέτοιες αποδείξεις δεδομένου ότι οι αντιλήψεις της πραγματικότητας ανά τους αιώνες αλλάζουν δραματικά.

Η ιστορία του Ιερού Λόχου δεν τελειώνει εδώ.

Μετά την αρχαιότητα η επωνυμία Ιερός Λόχος χρησιμοποιήθηκε από ελληνικά στρατιωτικά σώματα άλλες πέντε φορές, με πιο γνωστές δύο: την πρώτη και την τελευταία.

Τον Μάρτιο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας και ηγέτης της Επανάστασης στη Μολδοβλαχία ιδρύει στην πόλη Φωξάνη τον πρώτο Ιερό Λόχο.

Ο τόμος των δοκιμίων της έκθεσης φιλοξενεί σχετικό κείμενο του Κωνσταντίνου Λαγού, Λέκτορα Αεροπορικής Ιστορίας που αναλύει εκτενώς αυτή, τη «δεύτερη ζωή» του Ιερού Λόχου.

Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως έχει και η τελευταία φορά που εμφανίζεται Ιερός Λόχος στην ιστορία του Στρατού. Είναι το 1942, στη Μέση Ανατολή από το σώμα των αξιωματικών που μετέβη εκεί μετά τη συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς.

Ιδρύεται στην Παλαιστίνη ως «Λόχος Επιλέκτων Αθανάτων».
Λίγες όμως μέρες μετά την ίδρυση του, τη διοίκηση του ανέλαβε ο δυναμικός, βενιζελικός Συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντες που τον μετονομάζει σε «Ιερό Λόχο». Ο Κωνσταντίνος Λαγός στο κείμενο του αναφέρει ότι ο Τσιγάντες εμπνέεται τόσο από τον αρχαίο Ιερό Λόχο όσο κι από αυτόν του Αλέξανδρου Υψηλάντης.

Ο Τσιγάντες ήταν μια προσωπικότητα bigger than life, μέσα σε όλα και αρθρογράφος της θρυλικής βενιζελικής εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, αργότερα, μετά τον πόλεμο θα χρηματίσει και διευθυντής της ΕΙΡ χάρις στον Γεώργιο Παπανδρέου με τη θητεία του να λήγει το 1950 όταν ΠΘ αναλαμβάνει ο Αλέξανδρος Παπάγος.

 

Ο Λαγός αναφέρεται διεξοδικά και στον Ιερό Λόχο της Μέσης Ανατολής όμως μεγαλύτερη σχέση με τα παραπάνω έχουν όσα γράφει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος. Είμαστε στο σημείο της ιστορίας που ο Τσιγάντες θέλει να οργανώσει και την υπηρεσία «εσωτερικών υποθέσεων» του Ιερού Λόχου και αναζητά το πρόσωπο που θα τη στελεχώσει.

Γράφει ο Σακελλαρόπουλος: «Ο διοικητής συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντες ορίζει με σαφήνεια τους όρους δράσης του αξιωματικού που θα αναλάμβανε τα σχετικά καθήκοντα. Χρειάζεται, όπως γράφει, να τον διακρίνει ευφυΐα και ανωτερότητα· περιπτώσεις νευρικών, μωρόπιστων και πολιτικολογούντων θα έπρεπε να αποκλειστούν απολύτως. Επίσης, «αστυνομικά πνεύματα του τύπου των σπουδασάντων την τέχνην εις τους κινηματογράφους είναι επιβλαβή και πληστάκις επικίνδυνα». Αποκλείεται ακόμη κάθε συνεργασία με «καταδότες» και «χαφιέδες» εντός της μονάδας. Ως λύση για την εσωτερική ασφάλεια, ο συνταγματάρχης προκρίνει την πειθαρχία, τους στενούς ηθικούς δεσμούς μεταξύ των μελών και τη φιλοπατρία».

Πειθαρχία, ηθικοί δεσμοί μεταξύ των μελών και φιλοπατρία.

Κάπως έτσι περιγράφει  και ο  Πλούταρχος τις αρχές που διέπουν την οργάνωση και τη λειτουργία του αρχαίου Ιερού Λόχου.

Από τον Θηβαίο Πελοπίδα μέχρι τον Χριστόδουλο Τσιγάντε, στα ασαφή όρια μεταξύ θρύλου και ιστορίας, η παραδοχή είναι η μία: ο ηθικός δεσμός είναι η ικανή και αναγκαία συνθήκη της ακατάβλητης ανδρείας για την υπεράσπιση της πατρίδας. Όλα τα υπόλοιπα, αν υπάρχουν, έπονται. Κι αυτό δεν είναι εικασία, είναι ιστορικό γεγονός. Συναρπαστικό.