Γράφουν οι Τάσος Σακελλαρόπουλος και Μαρία Δημητριάδου
(Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη)

Πηγή: Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη. Αρχείο Γεωργιου και Κωνσταντίνου Βεντήρη Αρ.Εισαγωγής 269.

Στη φωτογραφία βλέπουμε τη στιγμή κατα την οποία ολοκληρώνεται η παρελαση στην Αθηνα της Τρίτης Ελληνικής Ορεινής. Ταξιαρχίας (ΙΙΙ ΕΟΤ).  Ο αρχιστρατηγος των βρετανικων και των ελληνικων δυναμεων στην Ελλαδα, συγχαίρει τον τότε συνταγματάρχη Τσακαλώτο, διοικητή της ταξιαρχίας.  Παρακολουθούν ο πρωθυπουργός της Απελευθέρωσης Γεώργιος Παπανδρέου και ο Κωνσταντίνος Βεντήρης δίπλα από τον Σκόμπυ και ο στρατηγος Ευσταθιος Λιόσης αριστερά του Παπανδρέου. Η μονάδα που θα υπερασπίσει τον αστικό κόσμο έχει φτάσει στην Αθήνα.  Η Αριστερά είναι απούσα από την φωτογραφία.

Η στιγμή απεικονίζει το μεταίχμιο μεταξύ Κατοχής και την εμφύλιας σύγκρουσης στην Αθήνα. Θεωρητικώς, η στιγμή ανήκει χρονικώς στην περίοδο της Απελευθέρωσης. Την περίοδο των πενήντα ημερών μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου όπου θεωρητικώς έσφυζε ο παλμός της χαράς του τέλους, της μαύρης Κατοχής και η κοινωνία της χώρας, έβλεπε να ζωντανεύει το όραμα της γαλήνης και της ανακούφισης από την σκλαβιά.

Τα παραπάνω ελπιδοφόρα και τρυφερά δεν ανήκαν στην αλήθεια.

Την αλήθεια γνώριζαν πολύ καλά όσοι είχαν ζήσει την Κατοχή: είτε ως μέλη των αντιστασιακών οργανώσεων, είτε ως ευαίσθητοι δημοκράτες, είτε ως μέλη της συντηρητικής φιλοβασιλικής πατριωτικής παράταξης, είτε ως προδοτικώς συνεργαζόμενοι με τις αρχές Κατοχής, είτε ως στελέχη της ναζιστικής καταστολής είτε ως πλουτίσαντες επί Κατοχης σε βάρος των λοιμοκτονούντων  Ελλήνων, είτε σε βάρος των φυλετικώς διωκόμενων επί ποινή θανάτου Ελληνων με εβραικο θρησκευμα.

Η αλήθεια ηταν ότι, μεταξύ της Αριστεράς, του αστικού αντιστασιακού κόσμου και των συνεργατών των γερμανών, απαντες αναζητούσαν τον τρόπο και τις συμμαχίες για να εγκατασταθούν στη κυριαρχία της εξουσίας στην απελευθερωμένη χώρα.

Οι προδοτικοί συνεργάτες των γερμανων επέσειαν τον κίνδυνο επικράτησης του ΕΑΜ. Ο αστικός κόσμος διαιρεμένος ακόμη μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών δεν είχε βρεί κοινό βηματισμό στην Κατοχή. Οι μεν βασιλικοί παρεμεναν συνδεδεμένοι με την μεταξική και βασιλική δικτατορία της 4ης Αυγούστου, οι δε βενιζελικοί όντας, λογικά, συνδεδεμένοι με τον βρετανικό συμμαχικό παράγοντα, παρέμεναν επιφυλακτικοί με το ΕΑΜ, χωρίς όμως να είναι ανεκτικοί στην συνεργασία με τον κατακτητή, προκειμένου να πληγεί το ΕΑΜ.

Η Αριστερά και το μεγάλο κινηματικό ποτάμι που δημιούργησε το ΕΑΜ, υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ, φάνταζε ανίκητο έχοντας ωστόσο στο εσωτερικό του δύο αντιμαχόμενες ψυχές: την μεταρρύθμιση και την επανάσταση. Οι δύο αντίρροπες τάσεις συνυπήρξαν έστω και δύσκολα στην Κατοχή, όταν η μία χειριζόταν το κοινωνικό-πολιτικό έργο του ΕΑΜ και η άλλη το σκληρό τιμωρητικό έργο του ΕΑΜ.

Η Απελευθέρωση, βρίσκει τους αστούς μάλλον αποστασιοποιημένους μεταξύ τους, την συνεργασία με τους κατακτητές σε μια μουλωχτή λούφα και την Αριστερά σε μια τελικά αγωνία αν θα γίνει σεβαστή η μεγάλη απήχηση της ή εαν θα χρειαστεί, η απήχηση αυτή να γίνει σεβαστή με τα όπλα.

Η φωτογραφία ορίζει την στιγμή οπου αστικός κόσμος και το ΕΑΜ βρίσκονται εξοπλισμένοι ενώπιον της όποιας  πρόκλησης.

Οι μεν εχουν την «δική» τους Ταξιαρχία και το ΕΑΜ, παρά το ότι δεν διαθέτει τμήματα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, διαθέτει πολλούς και ένοπλους μαχητές του εφεδρικού ΕΛΑΣ.

Και οι δυο διαθέτουν τμήματα με φορητό οπλισμό και μεγάλη επιφύλαξη (τουλάχιστον οι σώφρονες των παρατάξεων)  για την εμφύλια σύγκρουση.

Αποφασισμένοι για την υποστήριξη του αστικού κόσμου είναι οι Βρετανοί σε περίπτωση εμφύλιας σύγκρουσης.

Το πως ξεκινάει η πρώτη στιγμή της σύγκρουσης είναι σε μεγάλη συζήτηση εδώ και δεκαετίες.

Η Ταξιαρχία θα εμπλακεί λίγο αργότερα και ο εκτός Αθηνών τακτικός ΕΛΑΣ επίσης.

Η συνεργασία με τους κατακτητές, τα υπό κράτηση Τάγματα Ασφαλείας δηλαδή,  θα σπεύσει να υποστηρίξει τον αστικό κόσμο, λόγω της μη διάθεσης ενόπλων στο πλάι του τελευταίου και λόγω της καθυστερημένης εμπλοκής στην εμφύλιας σύγκρουσης της Ταξιαρχίας.

Ο ΕΛΑΣ θα ηττηθεί. Η Ταξιαρχία, συμβολικά θα κληθεί απο τους Βρετανους να καταλάβει την Καισαριανη, το Στάλινγκραντ του ΕΑΜ. Οι μόνοι που θα γνωρίζουν τι ήθελαν, οι Βρετανοί θα θέσουν την πρωτη επιτυχημένη πέτρα για το ανάθεμα του ΕΑΜ. Μετα ο σκληρός κόσμος της Δεξιάς μαζί με το παρακράτος της συνεργασίας με τους κατακτητές θα ζητήσει να ελέγξει το κράτος και θα αναλάβει επιτυχώς την δαιμονοποίηση του συνόλου της εαμικής αντίστασης. Μαζί με τα ξερά θα καούν και όλα τα χλωρά.

Θα ακολουθήσει ο τραγικός Εμφύλιος με ποταμούς αίματος.

Μετά την βιαστική παρουσίαση των απαρχών του Εμφυλίου στην Ελλαδα, με στόχο την εξουσία και την εξαφάνιση του αντιπάλου εκ μέρους των εμπλεκομένων, παραμένει σε εκκρεμότητα. Η εξήγηση του όρου ταξική, για την εμφύλια σύγκρουση του Δεκεμβρίου 1944 στην Αθήνα.

Το επίθετο οφείλεται στην αθρόα συμμετοχή στις ένοπλες δυνάμεις της Αριστεράς του προσφυγικού στοιχείου. Όχι τόσο του όποιου γηγενούς εργατικού κόσμου είχε στρατευθεί με την Αριστερά, ούτε των νεαρών διανοουμένων που πολλοί θα πολεμήσουν και αυτοί με την ΕΠΟΝ ( νεολαία του ΕΑΜ). Η σύγκρουση είναι ορθό να ονομάζεται ταξική-πολιτική γιατί οι πρόσφυγες Αθήνας και Πειραιά στερούμενοι της έννοιας του χωριού εκτός Αθηνων και των όποιων εφοδίων επιβίωσης είχαν μέσω αυτού οι γηγενείς.

Οι προσφυγες, πείνασαν και πέθαναν λόγω αυτού  διαφορετικά  από τους  γηγενείς.

Θύμωσαν και διαφορετικά από τους γηγενείς και ήλπισαν στην Αριστερα διαφορετικά  και πολέμησαν απελπισμένα μετά από την ταξική απαξίωση που βιωσαν για δύο δεκαετίες μετά το 1922 που εφτασαν στην Αθηνα και στον Πειραιά.

Μια φωτογραφία στην περίπτωση μας, δεν είναι χίλιες λέξεις αλλά χίλιες σκέψεις για την αφετηρία μιας εμφύλιας ελληνικής σύγκρουσης που εμπόδισε πολύ την πρόοδο της χώρας.

Τα αρχειακά τεκμήρια μας εξηγούν φτάνει να γνωρίζουμε τι ερωτήσεις να θέσουμε.

Οι φωτογραφιες ως αρχειακά τεκμήρια έχουν μεγάλη δυναμική γιατι μας αναγκάζουν να σκεφτούμε συνδυαστικά για όσα προηγήθηκαν της στιγμής και για όσα ακολούθησαν.

Εδραιώνουν την αναζήτηση, δηλαδη την περιέργεια των επιστημόνων.

 

Λίγα λόγια για την Ιστορία των Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη

Τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη αποτελούν το πρώτο αυτόνομο Τμήμα του Μουσείου και ιδρύονται από τον ίδιο τον Αντώνη Μπενάκη πριν απο το 1954.

Ο αρχικός τους τίτλος είναι Τμήμα Αρχείων και Χειρογράφων.

Σταδιακά συγκεντρώνει αρχειακά τεκμήρια αρχής γενομένης από τα χιλιάδες έγγραφα του Αγώνα της Ανεξαρτησίας που αγόρασε ο Αντωνης Μπενάκης στην δεκαετία του 1930.

Μετά τον πόλεμο δέχεται ως δωρεά το Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου που αποτελείται από 340 φακέλους και χιλιάδες έγγραφα. Ακολουθούν μεταξύ εκατοντάδων άλλων. τα Αρχεία Νικόλαου Πλαστήρα, Στυλιανού Γονατά, Γεωργιου και Κωνσταντίνου Βεντήρη, Σοφοκλή Βενιζέλου και απο τα νεότερα το Αρχείο Γ.Α. Μαγκάκη, το Αρχειο Αγγέλας Κοκκόλα.  Φιλοξενεί τα Αρχεία Αγγελου Σικελιανου και Ευας Παλμερ, το Αρχειο Γιάννη Ρίτσου και του μουσουργού Γ.Α. Παπαϊωάννου.

Σήμερα απόκεινται στο Τμήμα των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείων 3.500 ενότητες.

Διαθέσιμες στην ιστορική έρευνα ως Τμήμα του Μουσείου Μπενάκη το οποίο διακονεί με τρόπο σπάνιο εδω και εννιά δεκαετίες τον πολιτισμό στην Ελλαδα.